Militaire geschiedenis Bij het Russische plaatsje Prochorovka vond in 1943 de grootste tankslag uit de geschiedenis plaats. Volgens de Sovjets leden de Duitsers enorme verliezen. Maar dat lijkt nu mee te vallen. Het waren twee kuddes woedende mastodonten, die een gevecht leverden op leven en dood. Aan de ene kant Tigers en Panzerkampfwagen IV’s, aan de andere kant T-34’s en KV-1’s. Volgens sommige ooggetuigen doorkliefden bliksemschichten het zwerk toen Duitse en Russische pantsertroepen elkaar op 12 juli 1943 bij Prochorovka troffen voor wat bekend is geworden als de grootste tankslag aller tijden. Aan het eind van de dag zouden tussen de zes- en zevenhonderd uitgebrande wrakken op het slagveld zijn achtergebleven.
Een Tiger- tank van de Waffen SS-divisie Das Reich in de buurt van Koersk, juli 1943.Foto Ullstein Bild via Getty Images
Dat is tenminste decennialang de algemeen geaccepteerde waarheid geweest. Militair historici zetten echter al enige tijd vraagtekens bij de gang van zaken zoals die na de oorlog door de Sovjet-Unie is geschetst. Dat doen ze door een rijk arsenaal aan bronnen aan te spreken. De meest recente bijdrage aan de discussie verscheen deze maand in het tijdschrift Journal of Intelligence History. Het artikel is van de hand van de Britse onderzoeker Ben Wheatley. Met behulp van de boekhouding van mobiele reparatiewerkplaatsen tracht hij de precieze verliezen van de Duitsers te achterhalen. Conclusie: die waren heel laag. Geen driehonderd tanks, zoals de Sovjets beweerden, maar vijf.
De tankslag bij Prochorovka was de apotheose van de slag om Koersk. Tussen 5 en 16 juli 1943 trachtten de Duitsers hier een uitstulping in het Russische front van boven en beneden aan te vallen en zo te omsingelen. Het was een laatste kans, zo hoopten de nazi’s, om het tij aan het Oostfront te keren. Ze zetten de beste eenheden van de Wehrmacht en Waffen SS in: in totaal ongeveer 2.700 tanks en 900.000 manschappen. De Russen hadden echter lucht gekregen van de operatie en een bijzonder sterke verdediging gebouwd, met 3.600 tanks en 1,3 miljoen manschappen. Het Rode Leger slaagde erin de aanval af te slaan en een tegenoffensief te openen.
Bij het plaatsje Prochorovka troffen het Russische Vijfde Garde Tankleger en het Duitse Tweede SS-Pantserkorps elkaar. Bij die laatste eenheid dienden de beroemde en beruchte SS-Panzergrenadiersdivisies Leibstandarte Adolf Hitler, Das Reich en Totenkopf. De Duitsers beschikten bij deze slag over zo’n 300 stuks tanks en zelfrijdend geschut, de Sovjets over ruim 800. Zij zetten de aanval in, die de Duitsers na een dag hard vechten wisten af te slaan.
Maar hoeveel verliezen werden daar nu bij geleden? In een overzichtsartikel uit 2018 in het Journal of Military History neemt Martijn Lak de recente historiografie onder de loep. Lak doceert aan de Haagse Hogeschool en de Erasmus Universiteit Rotterdam. Hij is tevens hoofdredacteur van het Journal of Slavic Military Studies.
Het probleem is dat bijna iedere westerse studie de memoires van generaal Pavel Rotmistrov als bron gebruikte om de Duitse verliezen in kaart te brengen”, zegt hij over de telefoon. „Rotmistrov was de bevelhebber van het Vijfde Garde Tankleger, dat enorme klappen had gekregen op 12 juli. Stalin was woedend. De legertop van de Sovjets was er daarom veel aan gelegen om ook de Duitse verliezen als catastrofaal voor te stellen.”
En dus zijn er andere bronnen nodig. Wheatley publiceerde vorig jaar al een artikel op basis van de bestudering van luchtfoto’s uit 1943 en voegt daar nu zijn garage-onderzoek aan toe. Tanks die in een gevecht geraakt werden, waren vaak niet onherstelbaar beschadigd. Monteurs sleepten de wrakken terug naar hun werkplaats en konden daar wonderen doen. Zij waren ook de enigen die een tank definitief als total loss konden afschrijven.
Alle rapporten uit de werkplaatsen werden verzameld zodat het overkoepelende legeronderdeel op gezette tijden een materieeloverzicht kon maken. Dan was duidelijk hoeveel inzetbare voertuigen er nog waren. Met behulp van deze rapporten komt Wheatley tot de conclusie dat er op 12 juli slechts vier Duitse Panzerkampfwagen IV’s zijn vernietigd. Ook stelt hij dat er die dag één Tiger – een zware Duitse tank waarvan Hitler veel verwachtte – was achtergebleven op een heuvel met de naam 241.6. De tank was aanvankelijk alleen beschadigd, maar de Duitse monteurs konden hem niet terughalen. Daarna werd deze Tiger door Russisch vuur alsnog geheel vernietigd. Wheatley meent het wrak te kunnen zien op een van de door hem bestudeerde luchtfoto’s.
De Duitse militair historicus en Koerskkenner Roman Töppel kwam begin dit jaar in een uitgebreid artikel over ‘fabels rondom Prochorovka’ tot een heel andere conclusie: de Tiger van Wheatley is een „spooktijger” die daar helemaal nooit is geweest. Töppel ging in de Duitse archieven het lot van alle Tigers van de Leibstandarte-divisie na en kon van elke tank die vóór de veldslag in de boekhouding stond zijn gang erna volgen. Zijn conclusie: bij Prochorovka is geen enkele Tiger verloren gegaan.
Martijn Lak heeft met een loep boven de sterk uitvergrote luchtfoto’s gehangen en is het met Töppel eens. „Ik zie op deze heuvel wel een vorm, maar betwijfel of het een tank is.” De geschiedschrijving over Koersk is de afgelopen jaren echt vooruitgekomen, zegt Lak. „Eerst moesten we het doen met enkel bronnen uit de Sovjet-Unie, die niet altijd even betrouwbaar waren. Inmiddels zijn we zover dat we over het lot van één enkele tank kunnen discussiëren.”
Lak zegt dat de westerse consensus inmiddels is dat de Duitsers vier tanks verloren bij Prochorovka en dat er elf beschadigd raakten. „In Rusland zijn ze daar niet blij mee. De Russische historicus Valeri Zamoelin stelt dat daarom de slag bij Prochorovka eigenlijk duurde van 10 tot 16 juli. En dan komt hij wel tot Duitse verliezen van ongeveer driehonderd stuks. Maar hij telt daarbij dan ook tanks mee die ver van dit slagveld verloren gegaan zijn.”
De slag om de Sinaï komt nu in de buurt
Als het klopt dat de Duitsers inderdaad maar vier of vijf tanks verloren en de Russen ruim driehonderd, is Koersk/Prochorovka dan nog wel de grootste tankslag aller tijden? Lak: „Ik denk het wel, en in ieder geval van de Tweede Wereldoorlog. Als je de wekenlange gevechten rond Koersk ziet als één slag, dan zeker. Er deden in totaal zesduizend stuks tanks en zelfrijdend geschut mee. Prochorovka is waarschijnlijk ook het grootste eendaagse treffen, hoewel de slag om de Sinaï op 14 oktober 1973 tussen Israël en Egypte er met deze nieuwe verliescijfers nu wel heel dicht bij in de buurt komt.”
Dat de Duitsers op 12 juli aan het langste eind trokken, mocht niet baten. Het offensief als geheel liep vast in de Russische verdedigingslinies en het Rode Leger zette de tegenaanval in. De Russen leden ook hierbij zware verliezen, maar dat konden ze hebben. De Duitsers niet. Hitler had nog één keer zijn beste mannen en materiaal ingezet, en verloren.
Bron: NRC
